درس سوم ادبیات سال دوم متوسطه ،

 

 حماسه ی مصنوع : حمله ی حیدری : باذل مشهدی

 

  درس سوم

 

آموختیم که حماسه دو گونه است : طبیعی و مصنوعی یکی از حماسه های مصنوعی و سنّتی حمله ی حیدری از باذل مشهدی ( م . 1124 ) است . شاعر در این منظومه به شرح زندگی و جنگ های پیامبر (ص) و علی (ع) تا شهادت آن حضرت در محراب مسجد کوفه پرداخته است . قسمتی از این منظومه را که توصیف نبرد حضرت علی(ع) با عمرو بن عبدود است می خوانیم شاعر تحت تأثیر حماسه های ملّی این حماسه ی دینی را با دخل و تصرّف در اصل موضوع و آرایش صحنه ی نبرد به شیوه ی شاهنامه سروده است .

 

حمله ی حیدری

 

 دلیران میدان گشوده نظر                     که بر کینه  اوّل که بندد کمر

 

دلیران : پهلوانان

 

نظر : مجازاً چشم

 

گشوده نظر : کنایه است از چشم انتظار بودن

 

که : نهاد ، ضمیر پرسشی

 

کینه : دشمنی

 

بندد کمر : کنایه است از آماده شدن برای انجام کاری ، همّت کردن ، اقدام کردن

 

معنی : پهلوانان همه منتظر بودند که دشمنی نبرد را چه کسی آغاز می کند .

 

که ناگاه عمرو آن سپهر نبرد                       برانگیخت ابرش برافشاند گرد

 

عَمرو : عَمر: و عُمَر هر دو اسم خاص هستند در عربی برای این که شکل مکتوب آن ها با هم اشتباه نشود به اوّلی یک حرف « و » اضافه می کنند امّا این « و » تلفظ نمی شود .

 

عمرو به سپهرنبرد تشبیه شده

 

سپهرنبرد : عمروی که در شکوه و عظمت مثل آسمان است

 

ابرش : اسبی که اعضای او خال خالی باشد ( در این جا مطلق اسب منظور است. )

 

برافشاند : کنایه است از سریع رفتن اسب

 

این بیت : ازنظرشکوه شخصی اغراق دارد

 

معنی : که ناگهان عمرو که در جنگاوری مثل آسمان و به ابهّت آسمان بود اسبش را به حرکت آورد  و به میدان آمد و همه جا را پر از گرد و غبار  کرد .

 

چو آن آهنین کوه آمد به دشت                             همه رزمگه کوه فولاد گشت

 

چو : وقتی که ، حرف ربط وابستگی 

 

آهنین کوه : استعاره است از کوه

 

دشت و گشت : جناس ناقص اختلافی

 

آهنین کوه : استعاره از عمرو ، کسی که مانند کوه آهنین استوار است .

 

معنی : وقتی که عمرو با هیکل درشت و پوشیده از لباس جنگی وارد میدان شد ،  گویی که کوه فولادی میدان جنگ را در بر گرفته است .

 

بیامد به دشت و نفس کرد راست                        پس آن گه باستاد هم رزم خواست

 

نفس کرد راست : نفسی تازه کرد

 

هم رزم : حریف ، هم نبرد

 

معنی : آمد به میدان جنگ و لحظه ای ایستاد و نفسی تازه کرد ، بعد ایستاد و حریف خواست .

 

حبیب خدای جهان آفرین                                نگه کرد بر روی مردان دین

 

حبیب : دوست ، استعاره از پیامبر

 

نگه کرد بر روی مردان دین : به سپاه خود نگاه کرد

 

معنی : دوست خدای آفریننده ی جهان (  پیامبر ) بر روی سپاهیان خود نگه کرد .

 

همه برده سر در گریبان فرو                        نشد هیچ کس را هوس ، رزم او

 

هیچ کس را هوس : هوس هیچ کس ، « را » فکّ اضافه

 

هوس : میل

 

 این بیت : ترس و شرمندگی سپاه اسلام را نشان می دهد .

 

معنی : همه از ترس عمرو سر خجالت فرو برده بودند  ، از شرمندگی و ترس هیچ کس تمایل به هم نبرد و هم رزم شدن با او را نشان نداد .

 

به جز بازوی دین و شیر خدا                            که شد طالب رزم آن اژدها

 

بازوی دین : استعاره از حضرت علی (ع) ، اضافه ی استعاری

 

شیر خدا : استعاره از حضرت علی (ع)

 

طالب : خواهان

 

اژدها : استعاره از عمرو

 

معنی : به جز حضرت علی (ع) ، که بین جمع فقط  او تمایل به هم نبردی یعنی جنگ باعمرو را داشت .

 

بر مصطفی بهر رخصت دوید                        از او خواست دستوری امّا ندید

 

بر : پیش ، نزد

 

بهر : برای

 

بر و بهر : جناس ناقص افزایشی

 

دستوری : رخصت ، اجازه

 

دستوری ندید : اجازه نداد ، مصلحت ندید

 

معنی : حضرت علی (ع) برای اجازه گرفتن از حضرت رسول اکرم (ص) با شتاب به سمت ایشان رفت ولی پیامبر صلاح ندیدند که اجازه دهند .

 

عمرو برای دوم مبارزه می طلبد . پیامبر از لشکر می پرسد که چه کسی حاضر است با عمر بجنگد ؟ لیکن جز حضرت علی (ع) کسی اعلام آمادگی نمی کند پیامبر (ص) به علی هشدار می دهد که عمرو است . علی (ع) جواب می دهد : من هم علی ابن ابی طالب و پس از گفتگوی بسیار ، از پیامبر (ص) اجازه ی نبرد می گیرد . در میدان نبرد عمرو با  جنگ با علی امتناع می کند ؛ با این بهانه که نمی خواهم به دست من کشته شوی . امّا علی (ع) در پاسخ می گوید : ریختن خون تو برای من از مُلک روی زمین بهتر است . عمرو این بار خشمگینانه از اسب پایین می آید و :

 

لشکر : مجازاً لشکریان

 

امتناع می کند : سرباز زدن

 

ریختن خون تو : کنایه از کشتن تو

 

مُلک : فرمانروایی

 

به سوی هژبر ژیان کرد رو                                 به پیشش برآمد شه جنگ جو

 

هژبر: شیر ، استعاره از حضرت علی (ع)

 

ژیان : خشمگین ، درّنده

 

کرد رو : کنایه از حرکت کرد

 

برآمد : ظاهر شد

 

شه جنگ جو : استعاره است از حضرت علی (ع)

 

معنی : عمرو به حضرت علی (ع) آن شیر خشمگین رو کرد و حضرت علی (ع) در مقابلش ظاهر شد .

 

دوید ند از کین دل سوی هم                               در صلح بستند بر روی هم

 

سوی و روی : جناس ناقص اختلافی

 

معنی : با دلی پر از دشمنی به سوی هم تاختند و جای صلح و آشتی نگذاشتند .

 

فلک باخت از سهم آن جنگ رنگ                    بود سهمگین جنگ شیر و پلنگ

 

فلک : آسمان

 

سهم : ترس ، بیم ، هراس ، هول ، تیر ، تیری که در قرعه کشی به کار برند ، نصیب ، بهره

 

سهم در معنای تیر با جنگ ایهام تناسب دارد .

 

فلک باخت از سهم آن جنگ رنگ : تشخیص                  

 

سهمگین : ترس آور ، مهیب ، خوفناک

 

 شیر و پلنگ : مراعات نظیر

 

جنگ و رنگ : جناس ناقص اختلافی

 

این بیت حسن تعلیل دارد .

 

رنگ باختن : کنایه است از ترسیدن

 

واج آرایی صامت / گ /

 

معنی : جنگ آن قدرسهمگین است که آسمان رنگ باخته است ، حق هم دارد چون جنگ شیر و پلنگ خیلی ترسناک است .

 

نخست آن سیه روز و برگشته بخت                   برافراخت بازو چو شاخ درخت

 

سیه روز : بدبخت 

 

بازو به شاخه ی درخت تشبیه است .

 

معنی : نخست عمرو بدبخت و تیره روز ، دست خود را مانند شاخه ی درخت برای کشیدن شمشیر بالا برد .

 

سپر برسرآورد ، شیر اله                        عَلم کرد شمشیر آن اژدها

 

شیراله : استعاره است از حضرت علی (ع)

 

اژدها : استعاره است از عمرو

 

معنی : حضرت علی (ع) سپرش را بالا آورد و مانع قرارداد ، عمرو دوباره شمشیرش را بالا آورد .

 

بیفشرد چون کوه پا بر زمین                       بخایید دندان به دندان کین

 

پا بر زمین فشردن : کنایه از استقامت ورزیدن

 

حضرت علی (ع) به کوه تشیبه شده است .

 

خاییدن : جویدن ، به دندان نرم کردن

 

دندان کین : کنایه است از نهایت خشم و غضب

 

معنی : حضرت علی (ع) مانند کوه با نهایت خشم مقاومت و استواری نشان داد .

 

چو ننِمود رخ شاهد آرزو                       به هم حمله کردند باز از دو سو

 

ننمود رخ شاهد آرزو : کنایه است از ناکامی

 

شاهد آرزوی : اضافه ی تشبیهی

 

شاهد : زیبا رو

 

معنی : وقتی هیچ کدام از این حمله نتیجه ای نگرفتند و به خواسته ی خود نرسیدند دوباره به هم حمله کردند .

 

نهادند آوردگاهی چنان                           که کم دیده باشد زمین و زمان

 

نهادند : پدید آوردند

 

آوردگاهی : میدان جنگ ، مجازاً جنگ و نبرد

 

زمین : مجازاً اهل زمین

 

زمان : مجازاً اهل زمان

 

زمین ، زمان : جناس ناقص اختلافی

نظرات شما عزیزان: